HAYATTA KALANLARDAN GAREGİN HOVSEPYAN’IN, VAN SANCAĞININ VAN KAZASINDAKİ TİMAR NAHİYESİNİN MARMET KÖYÜ KATLİAMIYLA İLGİLİ TANIKLIĞI
27 Ağustos 1916, Gamarlu
Van’ın Timar sancağındaki Marmet köyünden Garegin Hovsepyan, köylerindeki katliam hakkında şunları anlatmıştır:
Marmet köyü, 160 hane ve 1.340 Ermeni nüfusa sahipti.
3.100 koyunu, 3.270 çeşitli hayvanı, 64.100 ölçü buğdayı, 25.150 ölçü arpası, 20.800 ölçü dansı vs. vardı.
1 kilisesi [Kilise, Surp Gevorg (Kevork) olarak adlandırılmaktaydı], 1 iki sınıflı okulu ve öğrenciler için, 2.000 tarih kitabı ve romanlarla dolu 1 kütüphanesi vardı. Bunlar şimdi köyle birlikte yağmalanmış, yıkılmış ve yakılmıştır.
Timar hükümeti savaştan önce (914) 25-45 yaşındakilerin, asker adayı olarak 24 saat içinde Timar hükümet merkezine başvurmaları ve oradan gerekli olan yerlere gönderileceklerini, aksi takdirde, belirtilen sürede başvurmayanların, kanuna karşı gelmiş olarak, divan-ı harpte cezalandırılacaklarını duyurur. Duyurudan 24 saat sonra askerî idareye, oradan da Van’a gittik. 15-20 gün Van’da dolandıktan sonra 35-45 yaştakileri serbest bıraktılar. Sadece 35 kişiyi, düzenli asker olarak Bitlis, Erzurum ve daha başka yerlere gönderdiler.
Askerî bedel için hükümet bizim köylü Hovsep Simonyan’dan 51 Osmanlı altını, 5 ve çeyrek kuruş, Petros Grigoryan’dan 51 Osmanlı altını, 5 ve çeyrek kuruş, Petros Maneyan’dan 51 Osmanlı altını, 5 ve çeyrek kuruş, Yeğiazar Harutyunyan’dan 51 Osmanlı altını, 5 ve çeyrek kuruş, Aziz Margaryan’dan 51 Osmanlı altını, 5 ve çeyrek kuruş, Martiros Ter- Karapetyan’dan 51 Osmanlı altını, 5 ve çeyrek kuruş, Aharon Davit- yan’dan 51 Osmanlı altını, 5 ve çeyrek kuruş, Hakob Mıkhitaryan’dan 51 Osmanlı altını, 5 ve çeyrek kuruş, Hovhannes Antonyan’dan 51 OsmanlI altını, 5 ve çeyrek kuruş, Setrak Minasyan’dan 51 Osmanlı altını, 5 ve çeyrek kuruş ve Mıkırtiç Hovhannesyan’dan 51 Osmanlı altını, 5 ve çeyrek kuruş aldı. Lâkin savaş ilanından sonra hükümet hepsini de, paralarını geri vermeden, asker olarak Erzurum’a yolladı ve onlardan hiçbiri bugüne kadar geri gelmedi.
Hükümet, savaş vergisi olarak zorla köylülerden 340 ölçü buğday, 150 ölçü arpa, 112 ölçü bulgur, 850 çift çorap, 800 çift eldiven, 1.200 çift çarık, 520 koyun, 20 kağnı, 80 sığır ve arabacı olarak 20 kişi götürdü. Onlardan da hiçbiri bugüne kadar geri dönmedi. Ayrıca 40 litre yağ, 5.000 yumurta, 450 kaz vs., 150 litre balık ve 15 at aldılar.
Bizden alınan tüm malları köylüler kendi hayvanlarıyla Avants köyüne nakledip, orada istifledi. Kışın da sırtımıza alıp, askerler için Khliç- Ketik, Saray, Bitlis ve daha başka yerlere naklettik.
Köyümüzden 40 kişi de, savaş ilan edilir edilmez, Canik hükümeti tarafından Van ve Vostan arasında yapılan yola “amele” olarak gönderildi. Bedava çalışıyorlardı, biz onlara bakmaya mecburduk, çünkü hükümet onlara yiyecek hiçbir şey vermiyordu.
Bu arada hükümet, İslamlardan 15-70 yaşındaki silah kullanmayı bilenleri 5,9 çaplı Kapağlı, Mısırlı, Martini (17) resmî tüfeklerle silahlandırdı ve çeteler kurarak, Ermeni köylerine savaş için mal toplamaya gönderdi. Dayak, işkence, baskı doruk noktasındaydı. O kadar ileri gittiler ki, Ermenilerin evine giriyor, kadınların ziynet eşyalarını yağmalıyorlardı, hatta köyümüzden Hakob Mıkhitaryan’m 12 yaşındaki kızı Piruz’u, Poğos Ter-Hovhannesyan’m 13 yaşındaki kızı Piruz’u, Poğos Sultanyan’ın 10 yaşındaki kızı Margarit’i, Hakob Masehyan’ın 20 yaşındaki (dul) kızı Margarit’i, annesi Susan’ı da öldürüp, Hovhannes Çovekyan’ın 15 yaşındaki kızı Altun’u, Harutyun Hambaryan’ın 7 yaşındaki kızı Almast’ı kaçırdılar. Kaçıranlar tamamen yabancı insanlardı; bazıları, Bağeş veya Apağa taraflarından olduklarını söyledi.
8 Nisan 1915’te Haydaranlı Mehmet Bey, hizmetkârları ve eşkıyayla, toplam 700 kişi kadar, iki gün kalıp misafir edildikten sonra, muhtar vasıtasıyla köylülere, “15-80 yaşında erkekleri kilisede toplat, hükümetten buyruk var, size okuyacağım”, diye iletir.
Köylüler, toplam 150 kişi gelip beye kendilerini takdim ettiler. Bey onları kiliseye doldurdu ve ateşe vererek yakmak istedi, fakat kadınların yalvarmaları, ağlayıp sızlamaları üzerine, birbirlerine bağlayarak, köyden çeyrek saat uzaklıkta bulunan Jamtan adlı dağa götürerek, hepsini öldürdüler. İçlerinde Peder Hakob, Res Hovhannes ve köyün ağalarından Nişan, Galust, Martiros, Tovmas, Armenak (öğretmen) ile kilisenin mugannilerinden Toros ve Margar da vardı.
Ertesi günü, Canik müdürünün yönetimindeki düzenli ordu ve Mehmet Bey hizmetkârlarıyla köyü kuşattı, yağmaladı, rast geldikleri 30 kadar kadın ve çocuğu acımadan öldürdüler ve köyü yaktılar. Aynı şekilde askerler ve Kürtler Altun Anagyan’a, Mıkırtiç’in karısı Sapr’a, Soğo- mon’un karısına, Galust Ter-Hovhannesyan’m karısı Gülizara alenen tecavüz ettiler. Biz Van’a doğru kaçmaya başladık; Türkler ve Kürtlerin vahşetinden kurtulabilen 25 erkeği de bu arada Zeven köyünün Kürtleri, Kıcanits Vadisi’nde baltalar ve taşlarla başlarını ezerek öldürmüşlerdi. Kalan halk ise Avants köyüne kaçtı ve oradaki Ermeniler tarafından, Rus ve gönüllü orduları Van’a girip çevreyi ele geçirene kadar korundu. Biz köyümüze döndük ve ot biçmeye, buğdayları biçerek harman yapmaya başladık. Aniden büyük temmuz ricatı başladı, biz de her şeyi bıraktık ve Berkri üzerinden göç ettik, yolda Zilanlı ve Haydaranlı Kürtlerin saldırılarına uğradık. 100 kadın ve 8-10 yaşları arasındaki 15 çocuk öldürüldü veya korkudan öldü, 7’si de Bendi-Mahu Nehri’ne düşüp boğuldu. Bunlar: Arşen Poğosyan, 10 yaşında; Harutyun Karapetyan, 7 yaşında; Avag, 7 yaşında; kardeşleri Mıkırtiç ve Karapet, 8-9 yaşlarında v.d.
Yolda hastalanan üç kadın – Nane, Marinos ve Mariam – Apağan Ova- sı’nda öldü. İgdir’de 100, Ecmiadsin’de de 3 kişi, Minas, Mıkırtiç ve Vosken öldü.
Kalanlarımız ise İğdir ve Gamarlu bölgelerine yerleştik. 20 Mart 1916’da vatana döndük ve Birleşik Demek’ten koşum hayvanı ve tohum elde ederek tarla işlerine başladık, fakat ağustos ricatında bıraktık ve insani kayıp vermeden yerlerimize döndük. Şimdi tekrar memleketimize dönmeye başladılar.
Garegin Hovsepyan
E MA, fon 227, liste l, dosya 438, yapraklar 24-26, orijinal, el yazısı.