HAYATTA KALANLARDAN MARTİROS SARGİSYAN VE SARGİS KHA- ÇATURYAN’IN, MUŞ SANCAĞININ MALAZGİRT KAZASINDAKİ MAR- MUS KÖYÜNÜN TEHCİRİ VE KAYIPLARIYLA İLGİLİ TANIKLIKLARI
30 Ağustos 1916, Zeyva Hayi
Manazkert’in Marmus köyünden Martiros Sargisyan’ın (35) ve Sargis Khaçaturyan’ın (öğretmen) verdiği bilgiler:
Köy, 40 hane Ermeni ve 50 hane Kürt’ten oluşmaktaydı. Ermenilerin 1.000 baş koyunu, 500 büyükbaşı, 200 camızı, 20 atı, 10 eşeği, 20 kutanı, 100 sabanı, 50 kağnısı, 2 su değirmeni, 2 yağhane, 1 dinki vardı. Köy, 3.500 halvar buğday ve 2000 balya saman üretmekteydi.
Köyün, Surb Hovhannes adlı tuğladan yapılmış, tek papazlı bir kilisesi, 30 öğrencili, tek öğretmenli ve tek gözlü karma okulu vardı. Köyün yakınlarında, Surb Sahak adlı eski, yıkılmış bir manastır vardı.
Köyün şimdiki durumu: Köy şu anda tamamen yıkılmış ve virandır. Köylüler şimdi Goş, Sartarapat, Oşakan ve burada yaşamaktadır.
Seferberlik: Osmanlı anayasasından sonra köy 14 asker vermiştir, onlardan sadece 2’si köye kaçıp kurtuldu, diğerleri kayıptır. Savaş yılında ise köy 24 amaliya verdi, onların hepsi geri döndü. Bu amaliyalarm hepsi sırtlarında Khınus-Erzurum ordularına erzak yetiştirmek işinde çalışıyorlardı.
Savaş vergisi: Köy, savaş vergisi olarak 30 baş koyun, 40 sığır, 10 kağnı, 1.000 okka yağ, 200 çift çorap, 100 çift eldiven, 5 sığır derisi, 2.000 kot buğday, 14 keçe, 20 el yatak, 40 çuval vs. vermiştir.
Katliam ve göç: Rus ordusu Dutağ’a girdiğinde, Marmus köyünün Kürtleri, Ermenilerin malını-davarnı ve kağnılarını alarak Bağeş’e (Bitlis) göçer ve Ermenilere, oradan geçen diğer Kürtlerin kendilerine zarar vermemesi için erkeklerin dağlara kaçmalarını salık verir. Köyde sadece köyün şeyhi Fazıl’ın oğlu Şeyh Haşan kalır ve Ermeni ailelerini büyük bir eve kapatarak, tüfeğini alır ve Ruslar gelene kadar sürekli nöbet tutar. Erkekler Kartafin Dağı’na sığınmıştı. Ruslar Manazkert’e girdikten sonra Marmus köyüne gider. Şeyh Haşan, ancak o zaman, uzaktan Rusların gelişini fark ederek, 5 sığırını yükleyerek yola düşer. Lâkin Rus Kozaklar onu takip ederek sığırları ve yükü elinden alır ve Ermenilerin ricası üzerine sadece şeyhin eniğinin hayatını bağışlar ve bırakırlar kaçsın. Köyde hiçbir cinayet, aynı zamanda hiçbir tecavüz veya adam kaçırma olmaz. Marmuslular temmuz ricatına kadar köylerinde kalır. Göç, Dutağ-Khamur-Daşli Çay-Mosun-İgdir hattı üzerinden gerçekleşmiştir. Daha sonra Margara köyünden Ecmiadsin’e girmeden yukarıda belirtilen köylere götürülürler. Yolda hiçbir ölüm [olmaz], fakat geçen yıl çok ölen oldu. Bu köyden 10 erkek ve 5 kadın öldü.
Burada yazılanlar, verdiğim bilgilere uygundur.
Marmus köyünden Martiros Sargisyan’ın okuma-yazması olmadığından dolayı imzalıyorum.
Sargis Khaçaturyan
Marmus öğretmeni
EMA, fon 227, liste 1, dosya 446, yapraklar 17-19, orijinal, el yazısı