HAYATTA KALAN TOROS SİMONYAN’IN, MUŞ SANCAĞININ MUŞ KAZASINDAKİ GELİEGUZAN KÖYÜ KATLİAMLARIYLA İLGİLİ TANIKLIĞI
16 Ağustos 1916, Koğb
Sasun’un Geliegüzan köyünden Toros Simonyan’m anlattığına göre (görgü şahidi, 47 yaşında):
Geliegüzan’da 247 hane ve 2.035 nüfus, dört kilise (19), 12 su değirmeni, üç okul, 13.550 koyun, 2.932 sığır vardı. Kiliselerde üç elyazması İncil vardı. Köyün yıllık geliri 220 Osmanlı lirası değerinde tahıl (2.735 ölçü), 600-700 balya samandı.
Ağustos 1914’te hükümet, Geliegüzan’dan 20-50 yaşları arasındaki erkekleri askere çağırdı, fakat Geliegüzanlılar, “Dört taraftan aşiretlerle kuşatılmış olup, her an onların saldırı tehlikesi altındayken, aşiretlerden de asker almadığınız müddetçe, biz de asker veremeyiz”, diye cevapladılar. Bunun üzerinden birkaç ay geçtikten sonra üç zaptiye (Melkoigali’den), Khianlı Kürtler tarafından öldürüldü. Hükümet, bu zaptiyelerin öldürülmesini Geliegüzanlılarm üzerine yıktı ve tanınmış kişileri tutuklayarak götürdü, altısını astı ve üçünü hapse attı. Asılanlar Gazar Hovhannesyan, Hapet Kirakosyan, Sahak Doneyan, Gazar Areyan, Yeğo Poğosyan ve Hovhannes Poğosyan’dır. Hapsedilenler ise Khaço Mıkoyan, Aro Mıko- yan ve Aram Gorgeyan’dır. Bu altı suçsuz insanın asılması hükümete yönelik güveni bir kereden yok etti ve Geliegüzanlılar asker vermedi.
Haziran 914’te 4.000 hükümet askeri ve 6.000 de aşiret, Kör Sıleman Ağa (Khianlı), Hüseyin Ağa (Gulpeli), Hacı Raşit Ağa (Farkhınlı), Sagıf Beg (Farkhınlı), Khati Beg (Hazrovlu), Hacı Mahmat (Batkanlı), Sıle- man Ağa (Almanlı), Genco Papur (Museli), Usfe Hape (Şekotanlı), Salime Have (Betanlı) ve Musa ile Khasım Bey’lerin (Khuteli) önderliğinde Geliegüzan’a ve Andok’a saldırdı [1]. Sasun’un diğer köylerinin ahalisi ve silahlı erkekler de Andok ve Geliegüzan’da toplanmış olduklarından, bir ay süren güçlü bir mukavemet oldu ve güruh hiçbir şey yapamadı, öyle ki, bu bir aylık çatışma esnasında Ermenilerden sadece 7 kişi öldürüldü. Rus ordusu geri çekildiğinde ise (temmuzda), Türk hükümeti, 12.000 asker ve 15.000 Kürt güruhu, Ardok ve Geliegüzan’ı kuşatmış olan güruha yardıma yolladı (4 top ve 2 makineli tüfek eşliğinde) ve 21 gün durmadan topa tutarak Andok’un mevzilerini ele geçirdi ve orada bulunan 20-25 bin kişiyi katletti. Ermeni savaşçıların bir kısmı başka ormanlara ve dağlara kaçıp çatışmalara kısmen devam etti. Hükümet, silah zoruyla tüm Sasunluları ortadan kaldıramayacağını görerek, teslim olanların affedileceğine dair bir bildiri yayımladı. Bu yüzden dağlara sığınmış olan halk Dapik köyüne geldi ve kaymakama teslim oldu. Kaymakam, hepsini de Muş’a yolladı. Çocuklar ve kadınları orada Fırat Nehri’ne döktüler. Erkekler ise Bitlis’e gönderildi ve birbirine bağlanıp kurşunlandı. Muş’ta kalanlardan 150 kişi tekrar dağlara kaçtı. Geliegüzan’dan toplam 250 kişi kurtulmuştur.
Derleyen: G.M. Nerkararyan
EMA, fon 227, liste 1, dosya 439, yapraklar 1 ve arka yüzii, orijinal, el yazısı.
[1] Yukarıda belirtilen tanınmış caniler haricinde, Mıhe’nin Amar’ı (Khianklı), Sıleman Malehasani (Khianklı), Hacı Şaro (Bagranlı), Silo Bırahim (Harkorlu), Boğklu Telo Khışmanyan vd.