HAYATTA KALAN S. KARİPYAN’IN, BİTLİS SANCAĞININ BİTLİS KAZASINDAKİ TATİKİ BAS KÖYÜ KATLİAMIYLA İLGİLİ TANIKLIĞI
29 Ağustos 1916, Khalfalu
Bitlis’in Tatik sancağındaki Pas köylüsü Sargis Karipyan’ın anlattığına göre (38 yaşındadır):
Pas’m 70 hanesi ve 420 nüfusu, üç kilisesi, bir su değirmeni, 500 koyunu, 1.100 büyükbaşı vardı. Köyün yıllık geliri 2.000 Osmanlı lirası değerinde buğday, arpa, ceviz vs. idi. Kilisenin üç elyazması Incil’i vardı.
Pas, halihazırda henüz yakılmış değildir.
20 Temmuz 914 tarihinde, Pas’m 21-41 yaşlarındaki tüm erkeklerini askere aldılar. Herhangi bir asker adayı belirtilen zamanda hazır bulunmazsa hükümetin zaptiyeleri onun evini yakıp tüm mal varlığına el koyuyordu.
Seferberlik esnasında Pas’tan zorla 100 ölçü buğday, 10 ölçü arpa, 500 balya saman, 200 ağaç, 30 sığır derisi, 35 koyun ve 25-30 lira götürdüler.
Askerliğe elverişli olmayan Paslı erkekler, ücretsiz olarak hükümetin yollarında çalışmak üzere, iki gün uzaklıktaki yerlere götürüldü.
1915 Mayısında, Khizan’ın Kharit köyünden Fazka Khalil’in oğulları Reşit ve Mığte, Hacı Telo, Fazka Sarman ile Şame, geceleyin Pas’a geldiler ve “Alamanya’dan emir geldi, hiçbir Ermeni sağ kalmayacak, tüm mallarınızı bize verin, çünkü size kalmayacak…”, diyerek köyü yağmalamaya başladılar. Mayısın sonunda 200 Kürt süvarisi, Alaşkertli Süleyman Ağa’nm liderliğinde Pas’a saldırdı. Halk bir gece önce Kürt köyü Kıjdonik’e Mırato Reşit adlı Kürt ağanın yanma kaçmıştı. Saldırganlar köyde dört kör erkek buldu (M. Hovhannes, Kirakos Margaryan, Hovhannes Sahakyan, Avetis Minasyan) ve onları öldürdü. Daha sonra Paslıların Kıjdonik’e sığındıklarını duyunca bu köye saldırdılar ve Reşit Ağa’dan, tüm Paslıları, sığır ve koyunlarıyla birlikte kendilerine teslim etmesini talep ettiler. Lâkin Reşit, sadece sığırları teslim etti ve onlara silahla karşı koyarak, içlerinden iki kişiyi öldürdü. Bu arada, Reşit’in haricindeki Kıjdonik’in Kürtleri, “Ermeniler yüzünden Reşit bizi de katlettirecek, onları koruyup kollamaya ne hakkımız var bizim”, diyerek, köyü terk etti.
Reşit, parası olmayan Paslıları köyden kovdu (toplam 300 [kişi]). Sürülenler, henüz katledilmemiş olan, Ermeni köyü Moçkonk’a kaçtı. Fakat sekiz gün sonra Kharitliler Moçkonk’a saldırıp, orda bulunan halkın bir kısmını katletti, kalan kısmı ise Kharit’e kaçtı, orada onları Müslümanlaştırdılar (yaklaşık 300 kişi). Kürtler daha sonra onay almak için hükümete haber saldılar. Fakat hükümet (Bitlis’teki) onların önerisini reddetti ve İslâmlaştırılmış tüm Ermenilerin öldürülmesini emretti. Bu yüzden Kharitliler, Reşit Fazka Khalilyan ve Şeyh Fazka Sarman önderliğinde, Ermenileri köyün dışına çıkararak, Khozerot denilen ormanda hepsini katletti (300 kişi).
Pas köyünden sadece 6 (altı) erkek ve 3 kadın kurtulmuş, dört kadın da Siirt’te İslamlaştırılmıştır.
Not: Tatik kazasında sadece 8 Ermeni köyü bulunuyordu, Bunlar sırasıyla:
| hane | nüfus | kurtulan | |
| Moçkonk | 50 | 400 | 5 erkek 20 kadm |
| Klok | 60 | 410 | 4 erkek 6 kadm |
| Giğr | 40 | 320 | 5 erkek 3 kadm |
| Dsığkam | 40 | 280 | 3 erkek 1 kadm |
| Vanik | 60 | 4 erkek 9 kadm | |
| Sasik | 35 | 280 | 3 erkek 5 kadm |
| Vostin | 40 | 15 erkek 10 kadın | |
| Pas | 70 | 420 | 6 erkek 3 kadm |
Derleyen: G. M. Nerkararyan
EMA,fon 227, liste 1, dosya 423, yaprak 25 ve arka yüzü, orijinal, el yazısı.